[Đọc Kiều] Truyện Kiều Chú Giải

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

102. Đè chừng ngọn gió lần theo

103. Dấu giầy từng bước in rêu rành rành

104. Mắt nhìn ai nấy đều kinh,

Nàng rằng: Này thực tinh thành chẳng xa

105. Hữu tình ta lại gặp ta

106. Chớ nề u hiển mới là chị em

107. Đã lòng hiển hiện cho xem

108. Tạ lòng nàng lại nối thêm vài lời

109. Lòng thơ lai láng bồi hồi

110. Gốc cây lại vạch một bài cổ thi

102, "Đè chừng" là đáon phỏng ngọn gió thổi đi phía nào thì trông theo chỗ đó. Phải đè chừng vì gió vô hình, người ta đoán phỏng chừng gió thổi đi đâu chứ không trông thấy rõ ràng được.


103, "Dấu giầy" đây là dấu giầy tự nhiên, ý nói dấu chân của Đạm Tiên hiển hiện ra in trên mặt rêu.


104, "Tinh thành" là lòng thành rất thuần túy, lòng chí thành. Lòng thành tức là lòng thành thực (cảm thương kính mến). Câu này nghĩa là: thực rõ là vì có bụng tinh thành nên đối với người âm chẳng xa chút nào, đôi bên cảm lòng nhau như ở gần nhau vậy. "Nàng" đâu trỏ Kiều.


105, "Hữu tình" là có tình, tức là có tình yêu mến, cảm thương nhau. "Ta lại gặp ta": chúng ta lại gặp nhau (Kiều và Đạm Tiên).


106, "U" là tối, đây nói cõi âm, ý nói người đã chết. "Hiển" là rõ, là cõi dương, đây nói người còn sống. Cả câu nghĩa là: không câu nệ là người chế với người sống (cứ thông cảm với nhau như thế) thì mới là chỗ chị em.


107, Đã có lòng hiển hiện ra (gió, dấu giầy cho xem - nói về Đạm Tiên).


108, Kiều lại làm thêm mấy câu thơ để tạ lại (đáp lại) tấm lòng yêu của Đạm Tiên.


109, "Lòng thơ" tức là khi lòng cảm thấy có hứng làm thơ (muốn làm thơ) câu này nghĩa là: ý thơ dào dạt trong lòng.


110, "Cổ thi" không phải là bài thơ cổ. Đây là bài thơ làm theo điệu cổ phong (tức điệu cổ) không theo luật thơ Đường (tức là luật thi).

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

111. Dùng dằng nửa ở, nửa về

Nhạc vàng đâu đã tiếng nghe gần gần

112. Trông chừng thấy một văn nhân

113. Lỏng buông tay khấu, bước lần dặm băng

114. Đề huề lưng túi gió trăng

115. Sau lưng theo một vài thằng con con

116. Tuyết in sắc ngữa câu dòn

117. Cỏ pha mùi áo nhuộm non da trời

118. Nẻo xa mới tỏ mặt người

119. Khách đà xuống ngựa tới nơi tự tình

111, “Nhạc vàng” là nhạc bằng loài kim khí, tức là nhạc đồng, chứ không phải nhạc bằng vàng. Vàng đây là dịch chữ “kim” là kim loại, như đồng, sắt, vàng, bạc, chì, thiếc. “Gần gần” là hơi gần.

Nếu là văn xuôi, thì câu này viết: tiếng nhạc vàng ở đâu nghe thấy gần gần. Nhạc tức là nhạc đeo ở cổ ngựa. Không nói người nói ngựa, chỉ nói nhạc mà người ta biết có người đi ngựa. Hay ở chỗ đó.

112, “Trông chừng” là coi ý chừng, cũng như nói: coi có lẽ là, ngụ ý phỏng đoán, nói phỏng chừng. Cả câu nghĩa là: người trông thấy ý chừng là một văn nhân (nhà văn, người theo học nghệ).

113, “Tay khấu” là tay cầm cương ngựa. “Lỏng buông tay khấu” là buông thõng dây cương ngựa, ý nói cho ngựa đi bước một. Phép đi ngựa, muốn cho ngựa phi thì thiết chặt dây cương kéo cao đầu ngựa lên. Muốn đi bước một thì buông lỏng dây cương. “Bước lần” là bước dần dần, từ từ. “Dặm” là dặm đường, đây là lối đi. “Băng” là đi tới. Cả câu nghĩa là: Cho ngựa đi bước một từ từ trên đường đi tới.

114, “Đề huề” đây nghĩa là đeo đi theo. “Đề huề” có nhiều nghĩa khác nhau. Trên đây là một nghĩa. Lại có nghĩa là giắt tay nhau, là xum họp với nhau, nhưng đây không dùng theo những nghĩa ấy. “Lưng túi” là một nửa túi cũng như “lưng bát” là nửa bát, “lưng chén” là nửa chén.

“Lưng túi gió trăng” là nửa túi gió trăng, do chữ Tàu “bán nang phong nguyệt”. Phong nguyệt hay gió trăng đây trỏ thi văn vì nhà văn thơ hay ngâm phong vịnh nguyệt. Túi gió trăng có thể gọi là túi thơ.

Cả câu này nghĩa là đeo lưng thơ.

115, Chủ từ câu “đề huề…” ở trên là mấy thằng con con ở câu này. Chứ không phải mấy thằng con con đi hầu sau, mà văn nhân (Kim Trọng) ngồi trên ngựa lại tự đeo lấy túi thơ như Crayssac và Nguyễn Văn Vĩnh đã giảng.

116, “Tuyết in sắc ngựa”, sắc ngựa trắng bạch như tuyết. “Câu” là ngựa đương sức lớn. “Dòn” là xinh đẹp (ta thường nói: đen dòn nghĩa là đen đẹp). Phương ngôn có câu: Ở nhà nhất mẹ nhì con, ra đường còn lắm kẻ dòn hơn ta. Các bản Pháp văn của Crayssac và của Nguyễn Văn Vĩnh giảng trắng dòn là trắng toát, trắng chói lọi, nghe chưa được xuôi.

117, “Mùi” tức là “màu”. Áo thì màu xanh xanh da trời (nhuộm non tức là xanh nhạc hoặc xanh xanh) pha với màu cỏ, nghĩa là lẫn với màu cỏ, tức là màu lam nhạt.

118 – 119, Hai câu này nghĩa là: Từ đằng xa mới nhìn tỏ mặt người (đây trỏ Vương Quan và chị em Kiều) khách (đây là Kim Trọng) dà xuống ngựa đi bộ tới nơi để chuyện trò. Tình tự là nói chuyện tỏ tâm tình. Từ đằng xa, thấy nhau, đã xuống ngựa đi bộ, ý nói quý trọng nhau nên tỏ vẻ lễ phép. Cả hai câu này chủ từ là “khách” (tức Kim Trọng).

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

120. Hài văn lần bước dặm xanh

Một vùng như thể cây quỳnh, cành giao

121. Chàng Vương quen mặt ra chào

122. Hai Kiều e lệ nép vào dưới hoa

123. Nguyên người quanh quất đâu xa

124. Họ Kim tên Trọng vốn nhà trâm anh

125. Nền phú hậu, bậc tài danh

126. Văn chương nết đất, thông minh tính trời

127. Phong tư tài mạo tuyệt vời

128. Vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa

120, "Dặm xanh" là bãi cỏ xanh. Cả một vùng hóa đẹp như là một rừng những cây bằng ngọc quỳnh ngọc giao, ý nói khách (Kim Trọng) người xinh trai lắm, bước đến đâu thì làm đẹp đến đó.


121, Nhận ra là bạn, Vương Quan bước tới chào hỏi.


122, Hai kiều là hai chị em gái. Đời Tam Quốc, bên Đông Ngô nhà họ Kiều có hai người con gái đẹp đặt tên là Đại Kiều và Tiểu Kiều. Nhân tích đó, đây dùng "hai Kiều" để trỏ hai chị em gái (cô Kiều và cô Vân).

Hai chị em cô Kiều thấy người con trai lạ thì e lệ thẹn thùng nép vào dưới bóng đám cây đám hoa.


123, "Nguyên" là người ở gần chứ có ở xa đâu.


124, "Trâm anh" trâm là cái trâm cài mũ, "anh" là giải mũ. Nhà trâm anh là nhà toàn người đội mũ, ý nói nhà danh giá. Ngày xưa ở nước Tàu, người thường dân không được đội mũ.


125, "Nền phú hậu" là nền nếp nhà giàu có, ý nói vẫn giàu có xưa này; "bậc tài danh" là đứng vào bực học giỏi có tiếng.


126, "Văn chương nết đất" là văn chương có đất, có mả ý nói là trước Kim Trọng, thì ông cha chàng cũng có tài văn chương. Cũng như ta nói văn chương có sáo (khuôn sáo) sẳn; "thông minh tính trời" là thông minh do trời phú bẩm từ thủa bé. Cũng như nói "Thiên tư thông minh".


Có bản chép là "nết đất", nhưng xét ra "nết" có lẽ đúng hơn vì ta thường nói tính nết, đây "nết" đối với "tính".


Câu này giải thích mấy chữ "bậc tài danh" ở câu trên.


127, "Phong tư" là dáng dấp người; "Tài mạo" là tài trí và dong mạo (vẻ mặt).

"Tuyệt vời" là hết vì, hết bực, hết chỗ nói. "Vời" là vì đọc trạnh ra. "Vì" dịch chữ "vị" là ngôi, là vì, là bực, tức chỗ ở thường của sự vật. "Tuyệt vời" hay "tót vời" hay "chót vời" là hết vì, hết ngôi, hết chỗ tức là đến chỗ cùng cực, hết bậc thường, không ai bằng nữa. Xem lời chua câu "Vân xem trang trọng khác vời". Cả câu nghĩa là dáng dấp và tài trí diện mạo Kim Trọng đều hơn mọi người.


128, "Vào trong" là ở trong nhà, dùng chữ "vào" để cho cân đối với chữ "ra" ở dưới. "Ra ngoài" là ra ngoài đường, ngoài trời, giao thiệp với người ngoài. "Phong nhã" là nói tắt, thơ Quốc phong, thơ Đại Nhã, Tiểu Nhã trong Kinh thi. "Phong nhã" dùng để trỏ việc văn chương thơ phú.

"Hào hoa" là ăn tiêu xa xỉ, rộng rãi.

Câu này nghĩa là ở trong nhày thì chuyên việc văn chương, ra ngoài thì chơi bời rộng rãi hào phóng.

lebogia

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

129. Chung quanh vẫn đất nước nhà

130. Với Vương Quan trước vẫn là đồng thân

131. Vẫn nghe thơm nức hương lân

132. Một nền đồng tước khóa xuân hai Kiều

133. Nước non cách mấy buồng thêu

134. Những là trộm nhớ thầm yêu chốc mòng

135. May thay giải cấu tương phùng

136. Gặp tuần đố lá thỏa lòng tìm hoa

137. Bóng hồng nhác thấy nẻo xa

138. Xuân lan, thu cúc mặn mà cả hai

129, Kim Trọng cũng là người ở vùng gần quanh đó, tức như nói người cùng tổng hay cùng huyện vậy.


130, “Đồng thân” cũng như “đồng song” là cùng chung cửa sổ, ý nói cùng đọc sách ở một cửa sổ, nghĩa bóng là bạn học. Vương quan tuổi độ 11, 12. Kim Trọng là bạn học với chàng, chắc cũng chỉ vào trạc tuổi đó. Nếu bảo rằng Kim Trọng hơn tuổi Vương Quan và Thúy Kiều tức là 16, 17 tuổi thì không đúng.  Vì Kim Trọng “văn chương nết đất thông minh tính trời”, có lẽ nào 16, 17 tuổi mà còn học cùng với anh 11, 12 tuổi. Vậy Kim Trọng chỉ bằng trạc tuổi em Kiều thế mà đã biết mê Kiều, thì kể cũng hư sớm quá.


131, Ba chữ “vẫn” trong ba câu đi liên tiếp nhau. Tác giả dụng ý để làm nổi bật ý Kim Trọng không phải là người xa lạ? Hay là văn đã phạm phải lỗi điệp tự? “Thơm” là tiếng thơm, tức là tiếng khen. “Hương lân” là làng xóm. Cả câu: vẫn nghe tiếng khen khắp làng xóm.


132, “Nền Đồng tước” tức là Đồng tước đài cũng như nói lầu Đồng tước, tên một tòa lâu đài lộng lẫy đồ sộ do Tào Tháo dựng nên đời Tam Quốc.

“Hai Kiều” là hai chị em Đại Kiều và Tiểu Kiều con gái ông cụ họ Kiều ở Đông Ngô, hai chị em cùng đẹp. Đại Kiều lấy Tôn Sách, Tiểu Kiều lấy Chu Du.

Thơ Đỗ Mục đời đường có câu:

Đông phong bất dữ Chu lang tiện, Đồng tước xuân thâm tỏa nhị Kiều.

Nếu gió đông không giúp cho Chu Du (phóng hỏa trận Xích Bích) thì hai chị em họ Kiều bị (Tào Tháo bắt đem về) khóa kín trong đài Đồng tước (ở nước Ngụy).

Câu này dùng chữ trong thơ Đỗ Mục nói trên, để nói nhà họ Vương có hai người con gái đẹp cấm cung.


133, Nếu là văn xuôi thì câu này viết: Cách buồng thêu những mấy lần nước non.

Câu này lấy chữ ở câu trong sách “Quốc sắc thiên hương: “tương thân chỉ xích nhi diểu nhược hà sơn” nghĩa là: gần nhau gang tấc mà như cách trở sông núi.

“Buồng thêu” là do chữ “Tú phòng” là buồng thêu dệt của con gái (cũng có bản chép là “buồng điêu”, tức là buồng đào buồng quét vôi đỏ tức buồng con gái) câu này đại ý nói chị em Kiều ở luôn trong buồng thêu ít khi ra ngoài, nên nghe như người ở xa lắm, vì không được thấy mặt.


134, “Những” là biết bao lâu nay.

“Trộm dấu thầm yêu”: yêu dấu trộm thầm ở trong bụng, không dám tỏ lộ ra cho người ngoài biết.

“Chốc mòng: chốc chốc (thỉnh thoảng) lại mơ mòng đến. Có bản giảng “chống mòng” là bấy lâu, là lâu nay, là biết bao nhiêu, không rõ căn cứ vào đâu mà giảng như vậy.


135, “Giải cấu tương phùng” là không hẹn mà gặp mặt nhau.


136, “Tuần đố lá” là hội đố lá. Đời Đường bên Tàu có hội đố lá về tháng ba. “Tìm hoa” là tìm bông hoa. Hoa đây là trỏ người con gái đẹp.


137, “Bóng hồng” là bóng đỏ, đây là bóng dáng đàn bà con gái, vì đàn bà Tàu xưa hay bận quần áo đỏ.

“Nhác thấy” là thoáng trông thấy. Chủ từ của động tự “nhác” là Kim Trọng.


138, Người thì đẹp như Xuân Lan (hoa mùa xuân) người thì xinh như Thu Cúc (hoa cúc mùa thu). Hai người đều có vẻ đẹp mặn mà tức là vẻ đẹp có duyên, chứ không đẹp một cách buồn tẻ. Câu này có ý khen hai chị em Kiều đều có vẻ đẹp duyên dáng của gái dậy thì (như Lan ở mùa Xuân, cúc ở mùa Thu). Sở dĩ có ý ấy là do câu sách “Tùy Sử”: “Xuân lan Thu cúc giai nhất thì chi tú” nghĩa là Lan mùa xuân, cúc mùa thu đều là vẻ đẹp của một thì (hoa có thì, người cũng có thì).

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

139. Người quốc sắc, kẻ thiên tài

140. Tình trong như đã, mặt ngoài còn e

141. Chập chờn cơn tỉnh cơn mê

142. Dốn ngồi chẳng tiện, dứt về chỉn khôn

143. Bóng tà như dục cơn buồn

144. Khách đà lên ngựa, người còn nghé theo

145. Dưới dòng nước chảy trong veo

146. Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha

147. Kiều từ trở gót trướng hoa,

Mặt trời gác núi chiêng đà thu không

148. Gương Nga chênh chếch nhòm song

149. Vàng gieo ngấn nước, cây lồng bóng sân

139, “Quốc sắc” là sắc đẹp nhất nước. Chữ trong sách “Chiến Quốc Sách” Lệ Cơ giả quốc sắc dã: Nàng Lệ Cơ là người đẹp nhất nước vậy.

“Người quốc sắc” đây chỉ Thúy Kiều. Có người hỏi rằng người quốc sắc đây là ai? Thúy Vân hay Thúy Kiều? Và có ý cho là tác giả nói lờ mờ không gãy gọn.

Thật ra không phải thế, dù có Thúy Vân hay có trăm ngàn con gái cùng đi với Kiều thì nói người quốc sắc, người ta cũng biết ngay là nói Kiều, vì chỉ Kiều “sắc đành đòi một” mới có thể gọi là quốc sắc được. Tác giả nói rõ ràng khúc chiết lắm.

“Kẻ thiên tài” = Thiên tài là có tài hoa tự nhiên, đây là Kim Trọng và chỉ Kim Trọng, “văn chương nết đất thông minh tính trời” mới đáng gọi là “thiên tài”.

140, Kiều và Kim Trọng thoáng nhìn thấy nhau, cả hai bên đều mê nhau ngay; hai bên bằng lòng nhau rồi nhưng bề ngoài thì còn e thẹn. “Như đã... nghĩa là như đã cảm thấy rằng hai bên đều bằng lòng nhau.

141, Cả hai người đều chập chờn cơn tỉnh, cơn mê.

142, “Dốn ngồi” là ngồi thêm, “dứt về” là dứt tình ra về.

“Khôn” là khó, “chỉn” tiếng cổ dịch nghĩa chữ thù nghĩa là quyết, là rất, là hết sức, “Chỉn khôn” dịch chữ “thù nan” nghĩa là khó quá, rất khó. Có bản chua “chỉn” dịch nghĩa chữ “cố”, có lẽ không đúng. Theo mạch văn từ trên chuyển xuống thì câu này nói chung hai bên, chứ không nói riêng về Thúy Kiều như Nguyễn Văn Vĩnh và Crayssac đã giảng. Cả Kim Trọng và Kiều là chủ từ những động tự vốn “dốn ngồi” và “dứt về”.

143, Câu tả cảnh này xen vào đây để cắt đứt mạch văn trên và cũng để tả tâm trạng hai anh chị cảm thấy buồn thế nào ấy.

144, “Dứt về chỉn khôn”, nhưng cuối cùng Kim Trọng ra về trước, lễ giáo bắt chàng phải hành như thế. “Khách” đây trỏ Kim Trọng, “Người” trỏ Thúy Kiều. “Nghé theo” là ghét mắt nhìn trộm theo, không dám nhìn thẳng vì e lệ.

145, Dòng là dòng suối. Trong veo là trong lắm, trong suốt.

146, Nếu là văn xuôi thì câu này viết: Tơ liễu thướt tha ở bên cầu dưới bóng nắng chiều.

“Tơ liễu” là cành lá liễu buông xuôi coi mảnh dẻ như tơ.

“Thướt tha” vừa hàm ý mềm mại, mảnh dẻ vừa hàm ý rủ từ trên xuống.

Câu trên và câu này họa nên một bức phong cảnh thanh thanh, êm dịu đượm một vẻ buồn bâng khuâng nhớ tiếc nhau.

Tả cảnh mà tả ăn khớp với lòng người như vậy, kể đã tài tình. Người đọc không rõ tác giả lấy tình để tả cảnh, hay lấy cảnh để tả tình?

147, “Thu không” là thu gọn, thu xếp hết các công việc ban ngày. Người xưa thường dùng chiêng trống để báo hiệu thu không. Hình như lệnh này ban đầu đặt ra để cấm việc đi lại, làm lụng ở ngoài đồng áng, đường xá, trong một thời gian nghiêm trọng. Sau này hiệu thu không thường chỉ là hiệu báo trời đã tối.

Câu này và câu trên nói: Kiều về đến nhà thì trời vừa tối.

148, “Gương Nga” tức là mặt trăng sáng như gương. “Nga” tức là Thường Nga hay Hằng Nga là tên vợ Hậu Nghệ xưa ăn vụng thuốc trường sinh của chồng trốn lên mặt trăng. Tên đó sau được dùng trong văn chương để chỉ mặt trăng.

Có  bản chua “Gương Nga” là “cái gương của ả hằng nga” thì sai. “Song” là cửa sổ.

“Gương nha chênh chếch nhòm song: mặt răng soi chênh chếch qua cửa sổ vào trong nhà. Câu này vẽ ra một hình ảnh rất đúng và rất đẹp. Bấy giờ là đầu tháng ba. Mặt trăng đầu tháng là mặt trăng lưỡi liềm, coi như con mắt. Mặt trăng lưỡi liềm soi vào lỗ cửa sổ, coi như con mắt nhòm vào nhà. Cảnh tả như vậy kể đã sát và linh động!

149, “Vàng gieo ngấn nước”: ánh trăng dọi xuống ngấn nước (gợn sóng, gợn nước) coi như những thoi vàng.

“Cây lồng bóng sân: Bóng cây lồng xuống sân hoặc cây lồng bóng xuống sân.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

150. Hải đường lả ngọn đông lân

151. Giọt sương trĩu nặng cành xuân la đà

152. Một mình lặng ngắm bóng Nga

153. Rộn đường gần với nỗi xa bời bời

154. "Người mà đến thế thì thôi

155. Đời phồn hoa cũng là đời bỏ đi"

156. "Người đâu gặp gỡ làm chi

157. Trăm năm biết có duyên gì hay không?"

158. Ngổn ngang trăm mối bên lòng

159. Nên câu tuyệt diệu ngụ trong tính tình


150, "Hải đường" là cây hoa hải đường. "Đông lân" là láng giềng ở hướng đông. Nhà bên Tàu thường làm trông về hướng đông. Vậy láng giềng hướng đông tức là nhà láng giềng ở trước cửa nhà. "Hải đường lả ngọn đông lân": cây hải đường lả ngọn về phía nhà láng giềng trước cửa. Mấy chữ "lả ngọn đông lân" cho biết cây hải đường trồng ở ngoài sân chỗ gần sát nhà láng giềng trước cửa. Lúc ở ngoài nhà cô Kiều cũng cuối đầu suy nghĩ đến người gặp gỡ ngoài đường. Tác giả sắp hai hình ảnh trên liền nhau để cho văn thêm ý vị, màu sắc.


151, Giọt sương nặng trĩu làm cho cành cây lả xuống la đà. Có bản chép là "trìu" nghe có vẻ cầu kỳ. Có bản viết là "gieo" thì trùng với chữ câu ở trên "vàng gieo ngấn nước".


152, "Bóng Nga" tức là bóng trăng.


153, "Rộn đường gần với nỗi xa... là những truyện, những điều, những ý nghĩ gần xa cứ rộn lên trong lòng. Ý nói Kiều nghĩ ngợi liên miên lắm truyện.


154, "Người mà" trỏ Đạm Tiên.


155, "Đời phồn hoa" là đời náo nhiệt xa hoa, trỏ đời Đạm Tiên.


156, "Người đây" trỏ Kim Trọng. "Người đâu" là người ở đâu, người bỗng đâu gặp gỡ.


157, "Duyên trăm năm" tức là duyên vợ chồng do chữ "bách niên giai lão" (trăm năm cùng già với nhau). Kiều tự hỏi không biết nàng có lấy được Kim Trọng không?


158, Trăm mối tư tưởng ngổn ngang ở trong lòng, nghĩa là nghĩ ngợi nhiều điều quá.


159, "Câu tuyệt diệu" là câu cực hay; đây là câu thơ cực hay (Kiều làm một bài thơ).

"Ngụ trong tính tình" tức là tính tình ngụ trong bài thơ tuyệt diệu.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

160. Chênh chênh bóng nguyệt xế mành

161. Tựa ngồi bên triện một mình thiu thiu

162. Thoắt đâu thấy một tiểu kiều

163. Có chiều phong vận có chiều thanh tân

164. Sương in mặt, tuyết pha thân

165. Sen vàng lững đững như gần, như xa

166. Chào mừng đón hỏi dò la

167. Đào nguyên lạc lối đâu mà đến đây?

168. Thưa rằng: "thanh khí xưa nay"

169. Mới cùng nhau lúc ban ngày đã quên"

160, "Chênh chênh" với "chênh chếch" người ta thường cho là một chữ, thay đổi đi một chút, để câu thơ dễ đọc, tức là cùng chung một nghĩa. Chúng tôi thấy hình như không đúng. "Chênh chếch" chính là "chếch chếch" biến ra. "Chênh chếch" là hơi chếch. "Chếch" là không ngay, là chéo. "Chếch" sinh ra các chữ "chệnh", "chếnh mác"... hàm ý không ngay, không thẳng. "Chênh chênh" là hơi chênh. Chênh là không ngang, không bằng nhau hàm ý cao thấp: riêng chữ "chênh vênh" hàm rõ ý ở trên cao coi không vững. Mực nước "chênh" nhau là mực nước cao, thấp không bằng nhau, không ngang nhau. Không ai nói mực nước "chếch" nhau. Vậy thì "chênh" và "chếch" là hai chớ không phải là một chữ. "Chếch" là không ngay, không đi theo đường thẳng, hàm ý so sánh, phân biệt giữa thẳng với "chếch", chéo với ngay.


"Chênh" là không ngay, không bằng nhau, hàm ý so sánh phân biệt giữa cao với thấp, chớ không hàm ý so sánh thẳng với chếch, chéo với ngay.

Như vậy, "chênh chênh" khác nghĩa với "chênh chếch" ở trên. "Gương Nga chênh chếch dòm song" là bóng trăng soi chéo vào cửa sổ. "Chênh chênh bóng nguyệt xế mành": là trăng lên cao bóng chiều xế xuống. Trong câu này cũng có ý chếch, ý ấy không ở chữ "chênh chênh" mà ở chữ xế. "Mành" là mành treo ở cửa. Câu này có ý cho biết trăng đã lên cao, đêm đã khuya.


"Hoàng hôn gác bóng chênh chênh" (Nhị độ mai), "Đường về chiêng đã gác chênh chênh" (Chu Mạnh Trinh). Chữ "chênh chênh" trong mấy câu thơ này đều dùng để tả mặt trời (hoặc mặt trăng) ở trên cao chiếu ánh sáng xuống khi sắp khuất sau dãy núi. Không thấy "chênh chênh" dùng để nói mặt trời mới mọc (hay mặt trăng mới lên) chiếu chéo lên nơi cao. Coi vậy ta thấy: để nói mặt trời hay mặt trăng chiếu chếch ở dưới lên cao hay ngang vào nơi nào, người ta dùng chữ "chênh chếch" hay "chếch chếch". Trái lại, để nói mặt trời ở trên cao dọi xuống hay ở trên cao sắp xuống thấp, người ta dùng chữ "chênh chênh".


161, Ngồi tựa bên can (triện một mình thiu thiu ngủ đi mất)

"Thiu thiu" là dần dần ngủ đi lúc nào không biết.


162, "Một tiểu kiều" là một cô gái xinh đẹp người nhỏ bé.


163, "Có chiều" là có vẻ, có dáng.

"Phong vận": dáng dấp óng ả thướt tha. "Thanh tân": còn son, chưa có chồng con. Câu này tả dáng người.


164, Mặt trắng một cách ướt át như sương, thân mình trắng lồ lộ như pha tuyết. Vẻ đẹp coi ẩm ướt khác thường. Vì là vẻ đẹp của người dưới âm ở chỗ "dưới dòng nước chảy bên trên có cầu". Tả vẻ đẹp của ma đã khéo!


165, "Sen vàng" là chân nhỏ. Sở dĩ có nghĩa này là do tích Tề Đông Hôn Hầu xưa cho làm hoa sen bằng vàng dát vào nền nhà cho nàng Phan Phi đi lên trên, rồi khen "nàng đi mỗi bước lại nở ra một bông sen" (bộ bộ sinh liên hoa).

"Lững đững" là đi từ từ chầm chậm như là vừa đi vừa đứng dừng lại. Câu này tả dáng đi của người trong mộng rất khéo. Tài tình nhất là mấy chữ "như gần như xa" đã miêu tả được cái bóng dáng phảng phất huyền ảo mơ màng, như đi như đứng, lúc tỏ lúc mờ của người trong mộng. Có bản chép là "lãng đãng" thì sai. Vì không ai nói đi "lãng đãng"; chỉ nói đi lững đững (cổ) hoặc là đi lững thững.


166, Kiều ra đón chào và hỏi han.


167, "Đào nguyên" là nguồn đào, đây là cảnh tiên.

Văn sĩ Đào Tiềm thời Tấn chép truyện rằng có một người thuyền chài chèo đò ngược theo một nguồn nước (suối) đi mãi đến một nơi trồng toàn đào,  hoa đào rụng đỏ cả suối, đi quá vào trong thì tới một nơi có người ở từ đời nhà Tần cách đấy mấy trăm năm, sống riêng biệt với thiên hạ. Cảnh đời em đẹp như cảnh tiên. Sau người ta mượn chữ Đào Nguyên để nói cảnh tiên. Câu này nói: khách là tiên ở động nào tới?


168, Đây là lời nàng Tiểu Kiều trả lời. "Thanh khí" là tiếng và hơi. Kinh Dịch có câu: "Đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu" nghĩa là cùng một thứ tiếng thì đáp nhau, cùng một thứ hơi (trong hay đục) thì tìm gặp nhau, ý nói người cùng một thuyền một hội, một hoàn cảnh thì cảm thông với nhau, và tìm đến với nhau.


169, "Cùng nhau" tức là hưởng ứng (tương ứng) cùng nhau (ý này do ý câu trên chuyển xuống).

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

170. "Hàn gia ở mái tây thiên

171. Dưới dòng nước chảy bên trên có cầu

172. Mấy lòng hạ cố đến nhau

173. Mấy lời hạ tứ ném châu gieo vàng

174. Vâng trình hội chủ xem tường

175. Mà xem trong sổ đoạn trường có tên

176. Âu đành quả kiếp nhân duyên

177. Cùng người một hội, một thuyền đâu xa

178. Này mười bài mới, mới ra

179. Câu thần lại mượn bút hoa vẽ vời"

170, "Hàn gia" là nhà rét, nói nhún nhà mình xoàng, cũng như nói "tệ xá", "tệ cư" tức là nhà tôi. Lại ngụ ý là nhà ở cõi âm, gần giòng nước.

"Mái" đây là mé, là phía, chứ không phải mái nhà.

"Tây thiên" là con đường đi ở bãi ruộng; về phía tây.


171, Tả lại cái cảnh chỗ mộ Đạm Tiên (Nao nao dòng nước uốn quanh, dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắt ngang).


172, "Hạ cố" là trông xuống, là đoái xuống dưới, ngó xuống dưới, ý nói mình là phận kẻ dưới lại ngụ thêm ý là mình ở dưới âm ty. Cả câu có nghĩa là: Đã có mấy lòng (người) là hạ cố đến nhau? (như Kiều với Đạm Tiên) tức là ít có người hạ cố đến Đạm Tiên.


173, "Hạ tứ" là cho xuống, ban xuống cho, nói nhún mình là phận dưới. "Mấy lời hạ tứ" đây là hai bài thơ (tứ tuyệt và cổ thị) Kiều vạch da cây vịnh để viếng mả Đạm Tiên. "Ném châu gieo vàng" ý nói lời thơ ban xuống quý báu như là ném những hạt châu (ngọc), gieo những thoi vàng xuống cho nhau. Vừa có ý khen thơ Kiều hay, đẹp như ngọc, vàng.


174, "Hội chủ" tức vị chủ hội (hội Đoạn trường)

Cả câu: vâng lệnh chủ hội có đem thơ Kiều trình chủ hội xem.


175, "Đoạn trường" nghĩa đen là đứt ruột, nghĩa bóng là sự đau đớn bi thảm.

"Sổ đoạn trường" đây là tên một thứ sổ do tác giả đặt ra, và muốn rằng sổ ấy ghi tên những người số mệnh phải chịu đau đớn cực khổ (nói riêng về đàn bà).

Ngoài sách "Đoạn trường Tân Thanh (tức truyện Kiều) không đâu có sổ Đoạn Trường. Sổ đó do tác giả tưởng tượng đặt ra, cho câu truyện thêm ly kỳ, mặn mà.


176, "Âu đành": có lẽ cũng đành là, dễ thường cũng đành là, chắc là.

"Quả kiếp nhân duyên" đều là chữ trong kinh Phật.

"Nhân duyên" tức là cái nguyên nhân sinh ra.

"Quả kiếp" tức là cái kết quả phải chịu ở đời. "Kiếp" là đời, khoảng thời gian mình sống.


Sách Phật có nói rằng muốn biết cái nhân duyên kiếp trước thế nào thì cứ xem cái kết quả được hưởng ở đời này thế nào. Muốn biết quả kiếp đời sau, thì cứ xem kiếp này ăn ở ra làm sao. Ý nói: Kiếp này mà chịu khổ là vì kiếp trước ăn ở không ra gì, muốn kiếp sau được sung sướng thì kiếp này phải ăn ở cho nhân hậu. Việc kiếp trước làm nguyên nhân cho kiếp này, cái kết quả kiếp sau do việc kiếp này làm nguyên nhân định đoạt.

Câu này đại ý nói: Dễ thường đó cũng là do duyên kiếp tiền định cả, không thể tránh được.


177, "Một hội" là cùng ở trong một hội Đoạn Trường với nhau.

"Một thuyền" là cùng ở chung một thuyền, ý nói chung một hoàn cảnh, chịu chung số phận hoạn nạn như nhau. Nghĩa ấy do chữ "Đồng chu" mà ra.

Sách Chu Dịch lược lệ có câu:

"Đầu qua tán địa, tắc lục thân bất năng tương bảo đồng chu nhi tế tắc Hồ Việt hà hoạn hồ dị tâm" nghĩa là: "Ném giáo khắp đất, thì sáu người thân cũng không thể giữ gìn được cho nhau, cùng thuyền mà cứu nhau thì dù kẻ Hồ, người Việt há lo gì khác bụng nhau".

"Lục thân" là sáu người thân yêu: cha con, anh em, chồng vợ hoặc cha, mẹ, anh, em, vợ, con.

Sách Tôn Tử, thiên Cửu Địa có câu:

"Ngô nhân dữ Việt nhân tương ố dã, đương kỷ đồng chu nhi tế, ngộ phong kỳ tương cứu dã như tả hữu thủ" nghĩa là "Người Ngô, người Việt ghét nhau đấy, hai bên nếu cùng thuyền cùng lái, gặp gió hai bên cũng phải cứu nhau như tay trái tay phải".


Nhân những câu chữ sách trên, mà sau để nói cùng chung hoàn cảnh, hoạn nạn, người ta thường nói: Đồng chu cộng tế hoặc "đồng chu"  hay "cùng thuyền". "Đâu xa": đâu phải người xa lạ.


178, Mười đầu bài mới ra là:

1. Tích đa tài

2. Lân bạc mệnh

3. Bi kỳ lộ

4. Ức cố nhân

5. Niệm nô kiều

6. Ai thanh xuân

7. Ta kiển ngộ

8. Khổ linh lạc

9. Mộng cố viên

10. Khốc tương tư


179, "Câu thần" là câu thơ hay tuyệt diệu hình như do thần thánh làm ra chứ không phải của người làm. Đây là lời Đạm Tiên khen nịnh trước lời thơ của Kiều.


Bút hoa là bút nở ra hoa ý nói bút của người tài thơ. Sở dĩ có nghĩa ấy là do tích Lý Bạch thuở nhỏ nằm mơ thấy ngọn bút nở ra bông hoa rồi từ đấy thơ văn nổi tiếng.

"Lại mượn" là mượn lần nữa, có ý nói lần đầu là lần Kiều làm thơ viếng Đạm Tiên nhân lễ tảo mộ.


Cả câu nghĩa là: mới ra 10 đầu bài đó, lại xin Kiều làm cho 10 bài thơ.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

180. Kiều vâng lĩnh ý đề bài

181. Tay tiên một vẩy đủ mười khúc ngâm

182. Xem thơ nức nở khen thầm:

183. "Giá đành tú khẩu cẩm tâm khác thường

184. Ví đem vào tập đoạn trường

185. Thì treo giải nhất chi nhường cho ai"

186. Thềm hoa khách đã trở hài

187. Nàng còn cầm lại một hai tự tình

188. Gió đâu sịch bức mành mành

189. Tỉnh ra mới biết là mình chim bao

Trông theo nào thấy đâu nào

Hương thừa dường hãy ra vào đâu đây

180, Thúy Kiều v âng theo ý Đạm Tiên viết bài làm thơ.


181, "Tay tiên" đây là tay tiên bút, ý nói tay làm thơ hay tuyệt trần. Xưa người ta thường khen Lý Bạch là tiên bút. Trong câu trốn chữ "bút" nhưng nói một vẩy là người ta đã nghĩ ngay đến "bút vẩy một cái".

"Khúc ngâm" là bài thơ làm theo một điệu riêng để ngâm (đọc)>

Câu này tả tài làm thơ mẫn tiệp (mau lẹ) của Thúy Kiều.


182, Đây là Đạm Tiên xem thơ Kiều nức nở khen thầm. Ba câu dưới tả ý khen thầm trong bụng Đạm Tiên, lời khen không thốt ra cho Kiều biết.


183, "Tú khẩu cẩm tâm" là miệng thêu lòng gấm, ý nói tư tưởng đẹp, lời nói hay của nhà làm thơ. Giá trị những bài thơ ấy nó như thêu như gấm, khác hẳn thơ thường.


184, "Tập đoạn trường" là tập thơ của Hội Đoạn Trường nói trên.


185, Thì chiếm giải nhất không ai hơn được.


186, "Thềm hoa" là hè có trồng hoa. "Trở hài" là trở gót hài, tức là trở về, ra về. "Khách" đây là Đạm Tiên.


187, "Cầm lại" là giữ lại, ngăn lại. "Một hai tự tình" là nói chuyện một vài câu. "Tự tình" là nói truyện tình nghĩa với nhau.


188, Gió ở đâu thổi vào cái mành mành động đánh sịch một tiếng. Đến đây người ta cũng chưa rõ là Kiều nằm mơ. Đọc câu sau mới rõ. Bút pháp tác giả thật đã thần diệu!


189, Trông thì không thấy người  (trong mộng) nhưng mùi hương sót lại hình như vẫn còn thoang thoảng bay ra bay vào ở đâu đây. Đây nói mùi hương do Đạm Tiên đeo bên mình. Ngày xưa chưa có nước hoa, người ta hay đeo trong mình những chất hoa hoặc gỗ thơm. "Hương thừa" là mùi hương còn sót lại, con lưu lại khi người đã đi khỏi.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

190. Một mình lưỡng lự canh chầy

191. Đường xa, nghĩ nỗi sau này mà kinh

192. Hoa trôi bèo dạt đã đành

Biết duyên mình biết phận mình thế thôi!

193. Nỗi riêng lớp lớp sóng giồi

194. Nghĩ đòi cơn lại sụt sùi đòi cơn

195. Giọng Kiều rền rĩ trướng loan

196. Nhà Huyên chợt tỉnh hỏi can cớ gì?

197. Cớ sao trằn trọc canh khuya

198. "Màu hoa lê hãy đầm đìa giọt mưa?

190, "Lưỡng lự" là nghĩ ngợi nhiều, nghĩ đi nghĩ lại. "Canh chầy" là canh đã dài, đêm đã khuya.


191, Đường đời còn xa, nghĩ đến số phận sau này mà sợ hãi. Ý nói Kiều nghĩ xa xôi rồi lo lắng sợ hãi cho số mệnh nàng sau này (vì Đạm Tiên cho biết là nàng đã có tên trong sổ đoạn trường).


192, "Đã đành": Đã chắc rằng. "Hoa trôi bèo dạt": ý nói số phận chìm nổi lênh đênh. Câu này và câu tiếp theo nghĩa là: Kiều nghĩ bụng tin chắc rằng duyên phận mình sau này thể nào cũng phải lênh đênh chìm nổi như bèo dạt hoa trôi.


193. "Nỗi riêng" là nông nỗi riêng, ý nghĩ riêng trong lòng. Ý nghĩ này dẹp được, ý nghĩ khác lại nổi lên, ý nghĩ tựa như những lớp sóng giồi. "Sóng giồ" là sóng vỗ vào bờ, đẩy vào bờ.


194, "Đòi" là nhiều. "Đòi cơn" là nhiều cơn; mồi lần nghĩ là một cơn, mỗi lần khóc là một cơn. Cơn là lần. Sụt sùi là khóc lóc. Câu này nghĩa là: nghĩ một lúc lại khóc, khóc một lúc lại nghĩ, cứ lần lượt như vậy nhiều bận.


195, "Giọng" là tiếng, đây là tiếng khóc rền rĩ. "Trướng" là màn. "Trướng loan" là màn có thêu chim loan (tức là phượng mái).

Cả câu: Kiều khóc lóc rền rĩ trong màn.


196, "Nhà huyên" tức là Huyên đường trỏ người mẹ. Huyên là một thứ cỏ sống lâu năm, dò như dò xương bồ nhưng mềm hơn, hoa tựa hoa bách hợp, có thứ hoa vàng, có thứ hoa đỏ, hoa và dò có thể dùng làm rau ghém. Lại có tên là "Vong ưu" (quên lo), "Nghi nam" (đẻ con trai). Người Tàu thường gọi là cỏ kim châm.

Sở dĩ Huyên được dùng để trỏ người mẹ là do chữ Kinh Thi: "Yên đắc Huyên thảo ngôn thụ chi bội" nghĩa là:

Sao được cỏ Huyên

Trồng ở chái bắc.

Bội là chái phía bắc, xưa theo phương hướng kiến trúc của Tàu là chái phía sau nhà, gọi là "bắc đường". Phàm có việc tế tự lễ bái, thì địa vị người mẹ là ở bắc đường, cho nên bắc đường trỏ chỗ người mẹ ở. Bắc đường có thể trồng cỏ huyên, nên gọi là Huyên đường.


Ngày xưa ước cỏ Huyên trồng ở chái phía bắc, là vì cỏ Huyên làm cho quên lo buồn, có ý nói mong dược mẹ an ủi, săn sóc. Có lẽ câu đó xuất tự miệng người mồ cô mẹ, tỏ ý mong có mẹ an ủi cho, như tính chất cỏ Huyên.


197, "Trằn trọc" là hết trở mình sang bên nọ lại sang bên kia không ngủ được.


198, Trong bài "Trường hận ca" của Bạch Cư Dị đời Đường có câu "Ngọc dung tịch mịch, lệ lan can, lê hoa nhất chi xuân đới vũ": mặt ngọc buồn rầu, nước mắt lã chã, như hoa lê mùa xuân đọng nước mưa.

Câu này và câu trên: Vì cớ gì không ngủ lại ngồi khóc? (Lời bà mẹ Kiều hỏi nàng)