[Đọc Kiều] Truyện Kiều Chú Giải

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

I

29. Cung thương lầu bậc ngũ âm

30. Nghề riêng ăn đứt hồ cầm một trương

31. Khúc nhà tay lựa nên chương

32. Một thiên bạc mệnh lại càng não nhân

29, "Cung thương" là hai âm đứng đầu "ngũ âm" của Tàu. "Ngũ âm" là năm thứ tiếng, trỏ gồm âm nhạc Tàu, là: 1, Cung; 2 Thương; 3, Giốc; 4, Trủy; 5, Vũ.

Cung là tiếng to, nặng, rất thấp, rất đục, tức tiếng ồ ồ, chậm chạp, tiếng thổ.

Thương là tiếng hơi đục, hơi thấp, mau, lẹ tức là tiếng loài Kim hoặc tiếng kim.

Giốc là lơ lửng, không cao, không thấp, không trong, không đục, tiếng tròn và kéo dài, như tiếng cưa gỗ, chính nghĩa là tiếng sừng, tù và.

Trủy là tiếng mỏ chim hót, tiếng hơi cao, hơi trong.

Vũ là tiếng chim vỗ cánh, tiếng rất cao, rất trong: Quản Tử xưa bảo nghe như tiếng ngựa hí ngoài đồng xa.


"Lầu bậc ngũ âm" là lầu thông cung bậc ngũ âm, tức là sành âm nhạc.


30, "Nghề riêng" tức cũng như "tài riêng"; "ăn đứt" tức là hơn hết; thắng hết mọi người: "Hồ cầm" chính là cái nhị hay cái hồ; đây tác giả dùng lầm để trỏ đàn tỳ bà là thứ đàn xuất tự rợ Hồ. "Một trương" nghĩa là một dây, đây trỏ cây đàn.


Cả hai câu này nghĩa là: Kiều sành âm nhạc và riêng về đàn tỳ bà thì nàng chơi hay lắm không ai bằng được.


31, "Khúc" là khúc nhạc. "Khúc nhà" tức là khúc nhạc riêng, tự tay lựa soạn ra. "Chương" là bài, bản hát. Câu này nghĩa là Kiều tự tay lựa soạn ra bản nhạc và lời nhạc.


32, Các bản ấy đều buồn thảm nhưng có bài tên là "Bạc mệnh" thì càng làm cho người ta nghe phải sầu não.

"Bạc mệnh" nghĩa là phận mỏng, phận mong manh tức là cái số xấu của đàn bà. "Não nhân" là làm người ta não lòng.

kimvankieu

TRUYỀN KIỀU CHÚ GIẢI

I

33. Phong lưu rất mực hồng quần

34. Xuân xanh sấp sỉ tới tuần cập kê

35. Êm đềm trướng phủ màn che

36. Tường đông ong bướm đi về mặc ai

33, "Phong lưu" đây là phẩm cách tao nhã.

"Rất mực" là đến cái mực chót.

"Hồng quần" là quần đỏ. Xưa con gái Tàu có thời mặc toàn quần đỏ. Nên "hồng quần" trỏ gồm đàn bà con gái. Cả câu nghĩa là: phẩm cách tao nhã nhất bọn con gái.


34, "Xuân xanh" là thanh xuân, ý nói tuổi xanh, tuổi trẻ. Sấp sỉ tức là suýt soát. "Tới tuần" là tới lúc, tới độ, tới kỳ. "Cập kê" là tuổi có thể lấy chồng.

"Kê" là cái trâm; có hai thứ "kê", thứ để cài búi tóc thì đàn ông đàn bà đều dùng. Thứ để cài mũ (mũ thời cổ) thì chỉ đàn ông dùng, đàn bà không dùng.

Tục Tàu con gái 15 tuổi bắt đầu búi tóc, cài kê, tức là đã bắt đầu thành người nhớn.

Do tục đó, sau để nói con gái đến tuổi thành nhân, đến tuổi đi lấy chồng, người ta gọi là "cập kê". Đó là thành ngữ dùng quen rồi. Không nên tách riêng chữ "cập" ra giải nghĩa, mà thành vô nghĩa. Cả câu này nghĩa là Kiều đến tuổi sấp sỉ lấy chồng, hoặc gần 15 tuổi.


35, Câu này ý nói chị em Kiều cấm cung luôn trong nhà (màn che trướng rũ) không hay ra ngoài chơi bời và cũng không có tai tiếng chi (êm đềm về đức hạnh).


36, "Tường đông" là bức tường phía đông. Ong bướm tả những kẻ chơi bời như bướm ong bay lượn. Cả câu này nghĩa là chị em Kiều ăn ở nên nếp không bắt chước những kẻ chơi bời, không chú ý đến những kẻ đi lại trêu ghẹo. Chữ "tường đông" dùng chữ sách Mạnh Tử: "Du đông lân nhi lâu kỳ xử tử" nghĩa là "trèo qua tường sang nhà láng giềng phương đông dỗ dành con gái người ta".

HẾT PHẦN I

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

37. Ngày xuân con én đưa thoi

38. Thiều quang chín chục đã ngoài sáu mươi

39. Cỏ non xanh tận chân trời

40. Cành lê trắng điểm một vài bông hoa

41. Thanh minh trong tiết tháng ba

42. Lễ là tảo mộ, hội là Đạp Thanh

43. Gần xa nô nức yến oanh

44. Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân

37, Ngày xuân thấm thoắt đi nhanh như cái thoi dệt cửi làm hình chim én. Ta thường nói thoi én. Câu này lấy chữ ở câu "Tuế nguyệt như thoa", ngày tháng như thoi đưa.


38, "Thiều quang" là bóng sáng êm đềm, ý nói tiết mùa xuân êm dịu. Chín chục là chín mươi ngày (mùa xuân) đã ngoài sáu mươi là đã được hơn sáu mươi ngày, tức là đã sang đầu tháng ba.


39, "Cỏ non" tức là cỏ mùa xuân; "xanh tận chân trời" ý nói cỏ đã xanh tốt, mùa hè sắp tới.


40, Cành cây lê đã bắt đầu điểm một vài bông hoa trắng. Hai câu này dịch ý câu thơ Tàu cổ: phương thảo liên thiên bích lê chi sổ điểm hoa.

Nghĩa là: cỏ thơm biếc liền trời

cành lê điểm mấy bông.


Câu này cũng như câu trên tả cảnh cuối mùa xuân, sắp sang mùa hè. Vì lê nở về đầu mùa hè.

Giấu tất cả những chữ nói về thì gian, chỉ đọc hai câu này người ta cũng biết bấy giờ là cuối xuân sắp sang hè.

Mỗi câu tả cảnh của tác giả có một dụng ý riêng, chớ không phải ngẫu nhiên hay cốt gây dư ba cho đoạn văn như nhiều người lầm tưởng.


41, "Thanh minh" là tên một thời tiết, tức là một khoảng thời gian phân định sẵn trong lịch Tàu.

Lịch cổ nước Tàu chia một năm ra làm tám tiết gọi là "bát tiết" tức là những tiết sau này: Lập Xuân, Lập Hạ, Lập Thu, Lập Đông, Xuân Phân, Thu Phân, Hạ Chí và Đông Chí.

Lịch kim (tức lịch từ thời Hán trở lại) của Tàu thì chia năm ra làm 24 Khí hoặc Tiết. Cứ ba ngày là một Hậu, năm Hậu là một Khí hoặc Tiết, một năm có 24 Khí hay Tiết, mỗi tháng chia ra làm 2 khí; khí nhằm vào những ngày đầu tháng thì gọi là Tiết Khí. Khí nhằm vào giữa tháng thì gọi là trung khí. Tiết khí và Trung khí thường gọi tắt là Tiết và Trung.

Đầu đời Hán, lấy tiết Kinh Trập làm "chính nguyệt trung" (tức là Khí vào giữa tháng giêng) lấy Vũ thủy làm "nhị nguyệt tiết" (tức là khí vào đầu tháng hai).

Cuối đời Hán, Lưu Hàm làm Tam Thống đổi Kinh Trập làm "nhị nguyệt tiết" (khí vào đầu tháng hai), Vũ thủy làm "chính nguyệt trung (tức là khí vào giữa tháng giêng), Cốc Vũ làm "tam nguyệt tiết" (khí đầu tháng ba), Thanh Minh là "tam nguyệt trung" (khí vào giữa tháng ba).

Lịch Tàu ngày nay (tức là sau thời Hán) thì chia Thanh Minh làm "tam nguyệt tiết" (tức khí vào đầu tháng ba), Cốc Vũ làm "tam nguyệt trung" (khí vào giữa tháng ba).


Hai mươi bốn tiết khí trong một năm là những tiết khí sau:

Mùa xuân: Lập Xuân, Vũ Thủy, Kinh Trập, Xuân Phân, Thanh Minh, Cốc Vũ.

Mùa hạ: Lập Hạ, Tiểu Mãn, Mang Chủng, Hạ Chí, Tiểu Thử, Đại Thử

Mùa thu: Lập Thu, Xử Thử, Bạch Lộ, Thu Phân, Hàn Lộ, Sương Giáng.

Mùa đông: Lập Đông, Tiểu Tuyết, Đại Tuyết, Đông Chí, Tiểu Hàn, Đại Hàn.


Cứ coi như vậy, thì câu "thanh minh trong tiết tháng ba" là dịch câu "tam nguyệt tiết" tức "tam nguyệt tiết khí" là người ta hiểu ngay là nói đầu tháng ba. Vì tiết ở đây là tiết khí nói tắt, mà tiết khí nghĩa là thời tiết nhằm đầu tháng (coi lại đoạn trên). Vậy thì, "trong tiết tháng ba" có nghĩa là vào đầu tháng ba, chớ không có nghĩa là trong khoảng thời tiết tháng ba, như ta vẫn thường hiểu.


42, Tục Tàu, nhân tiết Thanh Minh, người ta tổ chức lễ thăm mộ, gọi là Lễ Tảo Mộ, tức là lễ quét tước, sửa sang mồ mả, và nhân lễ tảo mộ ngoài đồng, mà tự nhiên có hội gọi là hội Đạp Thanh tức là hội dẵm lên đám cỏ xanh ở ngoài cánh đồng.


43, Nơi gần nơi xa, người ta kéo nhau nô nức đi từng đoàn từng toán, như chim yến chim oanh (loại chim này hay đi từng đoàn).


44,  "Chị em" đây là chị em nhà cô Kiều. "Chơi xuân" là đi chơi ngoài cánh đồng cỏ. Thơ Tàu có câu: "Xuân du phương thảo địa" nghĩa là: Mùa xuân chơi cánh đồng cỏ thơm.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

45. Dập dìu tài tử, giai nhân

46. Ngựa xe như nước áo quần như nen

47. Ngổn ngang gò đống kéo lên

48. Thoi vàng vó rắc tro tiền giấy bay

49. Tà tà bóng ngả về tây

50. Chị em thơ thẩn dan tay ra về

51. Bước lầu theo ngọn tiểu khê

52. Nhìn xem phong cảnh có bề thanh thanh

45, "Dập dìu" là qua lại đông đảo. "Tài tử": là người con trai có tài, đây có nghĩa là các cậu xinh trai. "Giai nhân" là người đẹp, đây là con gái đẹp.


46, "Ngựa xe như nước" là ngựa xe như nước chảy hết lớp này đến lớp khác. "Áo quần như nen" là áo quần san sát như cỏ nen.


"Nen" là một loài cỏ, không có cành, nhánh, không có lá, chỉ có thân cây. Thân cây là một cái dò hình tròn, dài có khi tới mấy thước tây, nhỏ như cái tăm, lớn thì như chiếc đũa, ruột rỗng, chia thành từng đốt liền khó nhận, da xanh biếc, đầu nhọn như mũi kim đan áo len, mọc thẳng tắp từ dưới nước lên, trông tựa như dò hành, dò hẹ.

"Nen" mọc ở ruộng nước, nhiều nhất tại các vùng đồng chiêm Ninh Bình, Thanh Hóa, nửa năm đồng điền ngập nước mênh mông. Nen mọc rất mau, san sát như rừng, che kín cả ruộng, người không biết có khi tưởng là ruộng lúa. Trong một thửa ruộng độ một sào, không biết có mấy ngàn mấy vạn cây nen mà kể. Nen mọc rất khỏe, hễ nước lên cao tới đâu, là nen ngon lên đến đó.

Vùng đồng chiêm mạn Ninh Bình, Thanh Hóa hễ có nước là có nen, tác giả ví "ngựa xe như nước, áo quần như nen" vừa đúng sự thực, văn vừa có màu sắc.


"Nen" có nơi gọi trạnh ra là "Nên", "Năn" hoặc "Nền".

Chép: Áo quần như nêm là sai, vì:


1- Câu này gồm 2 vế tiểu đối: Vế trên "ngựa xe như nước" mà vế dưới là "áo quần như nêm" là không cân. "Nước" là "danh tự", không thể đối với "nêm" là động tự. "Nước" là thực tự không thể đối với "nêm" là động tự. "Nước" là thực tự không thể đối với "nêm" là hư tự.


2- Ý nghĩa chữ "nêm" không đi được với quần áo. Người ta thường chỉ nói: "người đông chật như nêm cối", không ai nói "quần áo như nêm" bao giờ.


3- Chép như "nêm" thì lạc mất vần thơ. Vì tiếp theo là "ngồn ngang gò đống kéo lên". Trên vần "nêm" câu dưới không chuyển xuống vần "lên" được.


47, Nếu là văn xuôi thì câu này viết: Họ kéo nhau lên những gò đống ngổn ngang ngoài đồng.


48, "Thoi vàng vó" tiếng Nghệ Tĩnh cũng như ta nói thoi vàng hồ; tro tiền giấy bay là giấy tiền đố, tàn tro bay lên.


49, Tà tà là nghiêng nghiêng, chênh chếch. "Bóng ngả về tây" là bóng mặt trời ngả về tây, ý nói trời xế chiều.


50, "Chị em" vẫn là chị em Kiều. "Dan tay" là cầm tay nhau. "Ra về" là trở ra về.


51, "Tiểu khê là khe nhỏ tức là giòng suối nhỏ.


52, "Thanh Thanh" là lơ thơ coi thanh nhã xinh đẹp.

lebogia

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

53. Nao nao giòng nước uốn quanh

54. Dịp cầu nho nhỏ cuối ghềnh bắc ngang

55. Sè sè nấm đất bên đường

56. Dầu dầu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh

57. Rằng: "Sao trong tiết thanh minh"

58. Mà đây hương khói vắng tanh thế mà

59. Vương Quan mới dẫn gần xa

60. Đạm Tiên nàng ấy xưa là ca nhi

Nổi danh tài sắc một thì

Xôn xao ngoài cửa thiếu gì yến oanh

53 - 54, Hai câu này ý đi liền nhau một hơi. Dòng nước nao nao uốn quanh dịp cầu nhỏ bắc ngang ở chỗ cuối ghềnh tức là chỗ cuối khoảng đất cao chênh vênh. Ghềnh tức là chỗ cao chênh vênh cạnh giòng nước.

55, "Nấm đất" tức đống đất, đây là cái mả.

56, "Dầu dầu" là hơi dầu, hơi héo, tức là cỏ úa, sắc nửa vàng nửa xanh. Nói một có cỏ úa để tỏ rằng mộ không có ai thăm viếng, rẫy cỏ sửa sang, tức là nấm mộ hoang.

57, Coi đoạn dưới thì biết đây là lời Kiều hỏi.

58, Tiết thanh minh thì mồ mả nào cũng có người tảo mộ và đốt hương, sao mộ này lại không có hương khói? Sao mộ này lại không có người viếng thăm?

59, Kều mới gần 15 tuổi; cách Thúy Vân mới đến Vương Quan. Nghĩa là Vương Quan tuổi mới độ 11, 12 là cùng.

Vậy mà Vương Quan lại hiểu truyện Đạm Tiên kỹ càng, tỉ mỉ như thế. Còn Kiều thì lại không hiểu biết tí gì. Đó cũng là điều khó tin, nhất là Kiều lại không phải người vô học. Nhà chép truyện sắp đặt chưa được khéo.

60, Ca nhi là gái hát, cũng như ta nói ả đào.

Chú thích: Chữ viết màu đỏ là mình nghĩ lỗi chính tả.

lebogia

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

61. Phận hồng nhan có mong manh

62. Nửa chừng xuân, thoắt gẫy cành thiên hương

63. Có người khách ở viễn phương

Xa nghe cũng nức tiếng nàng tìm chơi

Thuyền tình vừa ghé tới nơi

64. Thì đà trâm gẫy bình rơi bao giờ

65. Buồng không lặng ngắt như tờ

66. Dấu xe ngựa đã rêu lờ mờ xanh

67. Khóc than khôn xiết sự tình

68. Khéo vô duyên bấy là mình với ta

61, Tức là "hồng nhan bạc phận" hay "bạc mệnh" nghĩa là phận mỏng manh hay là số mệnh mỏng manh của người gái đẹp. "Hồng nha" là sắc mặt đỏ, ý nói má hồng, tả gái đẹp.


62, "Cành thiên hương" là cành hương giời, tức là cành hoa, đây nói người gái đẹp. Cả câu này nghĩa là đang giữa tuổi xuân thì người đẹp chết.


63, "Thuyền tình" tức là cái thuyền của người tình. Ngày xưa đi xa hầu hết đều dùng thuyền. Đây nói thuyền người khách viễn phương đến tìm Kiều.


64, "Trâm gẫy bình rơi": Chiếc trâm gẫy, cái bình vỡ; ý nói người đã chết. Câu trên và câu này hình như tác giả đã thoát dịch câu thơ Đường:

"Nhất phiến tình chu phương đáo ngạn

  Bình trầm hoa chiết dĩ đa thì"

Lược dịch: "một lá thuyền tình vừa tới bến, bình chìm hoa gẫy đã từ lâu". Nếu quả như vậy, thì có lẽ phải chép là: hoa gẫy bình rơi mới đúng.


65, "Lặng ngắt như tờ" là lặng ngắt như "từ". "Từ" là đền từ, đền thờ. Chữ "từ" thường được đọc trạnh ra là "tờ". Ta có câu: vắng như đền Bà Đanh. Lặng ngắt là im lặng và vắng ngắt. Nhiều bản viện câu thơ bà Huyện Thanh Quan "Trắng xóa tràng giang phẳng lặng tờ" mà giảng là lặng ngắt như tờ giấy thì vô nghĩa, vì căn phòng không ví với mặt nước sông được, căng phòng không phẳng như tờ giấy được.


66, "Dấu" đây là vệt. Câu này nghĩa là những vệt xe ngựa hằn xuống đất từ ngày trước, bây giờ rêu xanh đã phủ lên, chỉ còn trong thấy lờ mờ. Ý nói Đạm Tiên mất đã lâu rồi.


67, "Khôn xiết" là khó hết. "Sự tình" là câu truyện kể lại. Cả câu nghĩa là người khách khóc và than thở kể lể về sự tình mãi không hết.


68, "Khéo" đây là trạng tự (adverbe) có nghĩa là thật quả "Vô duyên" là không có nhân duyên nên không được gặp nhau yêu nhau. Nhân duyên và duyên đây dùng theo chữ nhà Phật nghĩa là sự liên lạc dính líu. "Bấy" tiếng cổ nghĩa cũng như biết bao nhiêu. "Mình" là tiếng xưng hô dùng để trỏ người thứ hai bằng hàng với mình có hàm ý thân mến.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

69. "Đã không duyên trước chẳng mà

Thì chi chút ước gọi là duyên sau

70. Sắm xanh nếp tử xe châu

71. Vùi nông một nấm mặc dầu cỏ hoa

72. Trải bao thả lặn ác tà

Ấy mồ vô chủ ai mà viếng thăm"

73. Lòng đâu sẵn mối thương tâm

74. Thoát nghe Kiều đã đầm đầm châu sa

75. "Đau đớn thay phận đàn bà!

Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung!

76. Phũ phàng chi mấy hóa công!

Ngày xanh mòn mỏi má hồng phôi pha

69, "Chút ước" = một chút để ước hẹn.

Duyên sau (tức là duyên kiếp sau), cả câu: gọi là một chút để ước hẹn cuộc nhân duyên kiếp sau (vì kiếp trước đã không có duyên rồi).

70, "Nếp tử" là áo quan làm bằng gỗ tử.

"Xe châu" là linh xa có treo rèm châu, tức là rèm chân chỉ hạt bột, ý nói linh xa lịch sự sang trọng. Bên Tàu ở miền Bắc thường có tục quàn áo quan trong nhà hằng năm chưa chôn mà không sao, vì ở đó trời rét quanh năm có tuyết. Cho nên Đạm Tiên tuy chết đã lâu mà vẫn chưa chôn.

Có lẽ vì không có người thân thích.


71, "Vùi nông một nấm" nghĩa là một nấm mồ thấp sát mặt đất không đắp cao, coi như là chôn nông chớ không phải chớ không phải thật là chôn nông.

Người khách viễn phương đã có hậu tình sắm sanh "nếp tử xe châu" thì ắt cũng không quản ngại gì mà không đào sâu chôn chặt cho Đạm Tiên. Có điều là khách không lưu lại lâu để đắp mộ cho thật cao. Hoặc có đắp nắm mồ cao nhưng xong việc rồi đi, mộ bỏ đó cho cỏ hoa mặc sức mọc lên, không ai sửa sang bồi đắp, lâu ngày nấm mộ mòn thấp sè sè nên gọi là "vùi nông".


72. "Thỏ" là con thỏ, đây là mặt trăng; người xưa tin rằng cái tinh trong mặt trăng là con thỏ.

Ác là con quạ cũng nghĩa như chữ ô, đây là mặt trời; người xưa tin rằng cái tinh trong trời là con quạ vàng ba chân. Câu này ý nói qua bao nhiêu ngày tháng.


73, Mối thương tâm sẵn có, thình lình ở đâu đưa đến trong lòng, làm cho nàng cảm động. Nếu là văn xuôi thì câu này viết: Mối thương tâm sẵn có ở đâu trong lòng.


74, "Châu" là hạt ngọc, hạt châu. "Sa" là rơi xuống. "Châu sa" đây là nước mắt rơi xuống. Sách Tàu chép rằng xưa có giống người ở giữa bể gọi là "Giao nhân" tức là một thứ cá hình người. Giống này khóc thì nước mắt đọng lại thành ngọc châu. Bởi vậy mà sau này nước mắt gọi là châu. Vì mối thương tâm hình như sẵn có ở đâu trong lòng nên vừa nghe Kiều đã khóc.


75, "Bạc mệnh" là số mệnh mỏng manh. Người Tàu xưa thường cho những người xấu số là số phận hay số mệnh mỏng không được dầy. Người tốt số mệnh hậu tức là số mệnh dầy. Cả câu này nghĩa là: thì ra câu "hồng nhan bạc mệnh" là chung cho hết thẩy đàn bà.


76, "Ngày xanh" là ngày xuân, ngày tuổi trẻ, do chữ "thanh xuân" mà ra. Câu này nghĩa là ngày xuân qua đi lần lần hao mòn, nhan sắc thì ngày một phai nhạt.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

77. "Sống làm vợ khắp người ta

Hại thay thác xuống làm ma không chồng"

78. "Nào người phượng chạ loan chung

79. Nào người tích lục tham hồng là ai"

80. Đã không kẻ đoái người hoài

Sẳn đây ta thắp một vài nén hương,

81. Gọi là gặp gỡ giữa đường

Họa là người dưới suối vàng biết cho

82. Lầm rầm khấn khứa nhỏ to

Sụp ngồi và gật trước mồ bước ra

83. Một vùng cỏ áy bóng là

Gió hiu hiu thổi một vài bông lau

84. Rút trâm sẳn dắt mái đầu

Vạch da cây, vịnh bốn câu ba vần

77, "Hại thay" nghĩa là "thương hại thay" cũng như ta nói tội nghiệp thay.

Hai câu này thoát dịch câu thơ Tàu cổ:

Sinh vi vạn nhân thê (theo mình biết thì chính xác câu này là "sinh tác vạn nhân thê")

Tử vi vô phu quỷ

Sống làm vợ muôn người, chết làm ma không chồng.


78, Nếu là văn xuôi thì câu này viết: "nào người chung chạ phượng loan", hoặc: "nào người lượng loan chung chạ".

"Phượng" là con trống, "loan" là con phượng mái, ý nói trai và gái. Chung chạ tức là đi lại ân ái với nhau.

Câu này nói những người yêu Đạm Tiên ngày xưa. Có bản giảng là những cặp vợi chồng no đủ, là sai.


79, "Tích lục" là tiết màu lục, "Tham hồng" là ham màu hồng; màu lục là nước xanh biếc của tóc, màu hồng là sắc hồng của má đào; Ý nói người yêu quý Đạm Tiên ngày trước.


Hai câu này nói: những khách làng chơi đã từng chung chạ với Đạm Tiên yêu quý nàng ngày xưa, ngày nay ở đâu (mà không đoái hoài đến mộ nàng?)


80, Nếu là văn xuôi thì câu này phải viết: "Đã không có kẻ nào đoái hoài đến".


81,"Suối vàng" do chữ "hoàng tuyền" tức là suối nước màu vàng. Người Tàu xưa tin rằng ở dưới âm phủ có chín cái suối nước vàng, cho nên có chữ "cửu tuyền" tức là chín suối. Người dưới suối vàng đây chỉ Đạm Tiên.


82, Sụp ngồi xuống trước mồ, gật vài cái rồi bước ra chỗ khác.


83, "Cỏ áy" là cỏ héo úa. "Bóng là" là bóng mặt trời xế tà, tức là chiếu chênh chếch siên khoai. (Bản thân mình chép lại mà không hiểu chữ siên khoai cho lắm)


84, Bốn câu ba vần tức là bài thơ tứ tuyệt. Thơ tứ tuyệt gồm có 4 câu thì 3 câu vần với nhau. Kiều vạch da cây đề một bài thơ tứ tuyệt viếng Đạm Tiên. "Vịnh" tức là làm thơ, đề thơ.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

85. Lại càng mê mẩn tâm thần,

Lại càng đứng lặng tần ngần chẳng ra,

Lại càng ủ rột nét hoa

86. Sầu tuôn đứt nối châu sa vắn dài,

87. Vân rằng: Chị cũng nực cười

Khéo dư nước mắt khóc người đời xưa

88. Rằng: Hồng nhan tự thủa xưa

89. Cái điều bạc mệnh có chừa ai đâu

90. Nỗi niềm tưởng đến mà đau

Thấy người nằm đó biết sau thế nào?

91. Quan rằng: chị nói hay sao

92. Một lời là một vận vào khó nghe

85, "Nét hoa" là nét mặt đẹp như hoa. "Ủ rột nét hoa" là mặt đẹp rầu buồn như hoa ủ héo.


86, Có bản dịch Pháp văn giảng là dây sầu hay tơ sầu (fil) đứt nối. Chúng tôi cho là chưa được ổn. Vì "tuôn" không đi được với "sợi" hay "tơ", chỉ có thể đi với chữ chỉ chất lỏng. Theo chúng tôi thì "sầu" dây nghĩa là khóc; "Từ Nguyên, Từ Hải" của Tàu đều giảng là "bị đè" nghĩa là kêu thảm, tức là khóc. "Sầu tuôn đứt nối" là khóc tuôn ra những nức nở dài, vắn, đứt, nối. Nói khóc là người ta nghĩ đến nước mắt nên có thể dùng chữ "luôn". Cả câu này nghĩa là Kiều khóc nức nở đứt nối, nước mắt tuôn rơi vắn dài. Cũng có người nói: cả câu này chỉ hàm một ý, tuy rằng câu chia làm 2 vế giống nhau; ý ấy là thế này: Kiều buồn sầu tuôn rơi nước mắt vắn dài đứt nối. Giải như thế nghe cũng thông.


87, "Khéo" không phải là khôn khéo. "Khéo" đây là "hay", ngụ ý chê bai, cười riễu.

"Dư" là thừa. Dư nước mắt là thừa nước mắt, tức là hoài nước mắt.


88, "Rằng" đây là lời Kiều đáp lại. Có bản chép... "tự nghìn xưa". Câu trên và câu này điệp vận "xưa", văn như vậy kém hay.


89, Hễ cứ hồng nhan thì bạc mệnh, cái công lệ đó không chừa một người nào, ai ai cũng vậy. "Bạc mệnh" là số mệnh mong manh, ý nói số khổ sở vất vả, trái với số mệnh dầy dặn là số sung sướng. "Bạc" là mỏng. Mấy bản dịch Pháp văn dịch "bạc" là "ingrat" tức bạc bẽo thì sai.

"Điều" nghĩa là "lời".


90, Thấy người ta (Đạm Tiên) chết chôn (nằm) đó, chả biết số mình sau này thế nào, có khỏi giống người ấy không.


91, "Hay" nghĩa là: lạ, nực cười. "Hay sao" là lạ làm sao, nực cười làm sao?


92, Lời nói khó nghe, vì lời nào cũng vận vào mình, tức là lời nói sái, không hay cho mình.

kimvankieu

TRUYỆN KIỀU CHÚ GIẢI

II

93. Ở đây âm khí nặng nề

94. Bóng chiều đã ngả dậm về còn xa

95. Kiều rằng: những đấng tài hoa

Thác là thể phách, còn là tinh anh

96. Dễ hay tình lại gặp tình

97. Chờ xem ắt thấy hiển linh bây giờ

98. Một lời nói chửa kịp thưa

99. Phút đâu trận gió cuốn cờ đến ngay

100. Ào ào đổ lộc rung cây

101. Ở trong dường có hương bay ít nhiều

93, "Âm khí" là cái hơi u ám buồn thảm; "Nặng nề" là dầy đặc khó thở. Ý nói không khí bãi tha ma không tốt.


94, Trời đã chiều, đường về nhà thì còn xa.


95, "Thác" là chết, chỉ có cái thể phách chết, cái tinh anh vẫn còn cũng như ta nói chỉ cái xác chết, cái hồn vẫn còn. Câu này động tự đặt trước chủ từ.

Cả hai câu nghĩa là: Những bậc tài hoa thì chỉ chết có cái xác, chứ cái hồn không chết.


96, "Dễ" là dễ thường, nghĩa cũng như: có lẽ. "Hay" là biết, đây có nghĩa là "biết đâu; "Dễ hay" là "chưa biết chừng".

"Tình lại gặp tình" là người hữu tình lại gặp người hữu tình. Kiều cho Đạm Tiên và nàng đều là người hữu tình.


Đoạn sau có câu: Hữu tình ta lại gặp ta. "Gặp" đây nghĩa là cảm thông với nhau.


97, "Ắt" là tất, tất nhiên, chắc chắn, thế nào cũng... "Hiển" là rõ, "linh" là thiêng liêng. Hiển linh là tỏ lộ sự linh thiêng ra cho biết.


98, Vương Quan chưa kịp thưa lại (nói lại).


99, "Phút đâu" là phút nào, tự phút nào không biết.

"Gió cuốn cờ" là "quyển kỳ phong" tức là trận gió lốc thổi xoắn lại (cờ đang mở có thể bị gió cuốn lại được). Cả câu nghĩa là: Một trận gió lốc thình lình nổi lên. Ý nói tự nhiên có trận gió lạ (do phép thiêng của Đạm Tiên làm ra).

Trận gió này tức là sự "hiển linh" nói trên.


"Ào ào" là tiếng gió thổi. Chỉ tiếng nói gió, người ta cũng biết có gió.


100, "Lộc" là lá non. "Đổ lộc rung cây": cây rung lá rụng, ý nói gió thổi mạnh.


101, Ở trong trận gió hình như có mùi hương thơm thoang thoảng. Đàn bà Tàu xưa hay đeo hương trong mình: ý nói Đạm Tiên hiển linh trong gió.